Ăна мухтаса чăвашра хăй 
пурăннă чухнех ламран-лама
юмах-халап çӳренĕ.

В.Канюков.
2009 çулхи ноябрĕн 26-мĕшĕнче поэт-классик, обществăпа патшалăх ĕçченĕ, совет писателĕ, критикĕ, литературовечĕ, çĕнĕ пурнăçшăн хыпса çунакан, ырă чунлă та таса кăмăллă çын Николай Васильевич Шупуççынни (Васильев) çуралнăранпа 120 çул çитет. Кам пĕлмест пуль унăн «Хитре Чĕкеç», «Вĕре çĕлен», «Янтрак Янтравĕ», «Еркĕн» тата ытти поэмисене, «Чĕлĕм», «Йĕтĕн тус», «Ленин», «Пĕтелмей» тата нумай-нумай сăввисемпе ытти хайлавĕсене, очеркĕсене, калавĕсене, фельетонĕсене, асаилĕвĕсене! Н.В. Шупуççынни – чăваш çырулăхĕпе историйĕнче чи паллă ятсенчен пĕри. 
Çĕнĕ Аксура (Аксу районĕ) шкул уçăлнăранпа раштав уйăхĕнче 100 çул çитет. Ăна уçса йĕркелесе никĕслекенĕ тата унта чи малтан вĕрентекенĕ – Н.В.Шупуççынни, чăвашсен паллă сăвăçи. Каярахпа – пултаруллă публицист, тĕпчевçĕ тата тăлмач.
Николай Васильевич 200 ытла кил-çуртлă яла декабрьте килсе çитнĕ. Çирĕмри яша раштаври шартлама сивĕ те, шкул çурчĕ çукки те, ытти чăрмавсем те учитель ĕçĕнчен пистереймен. Çĕнĕ Аксу халăхĕ çамрăк вĕрентекене ăшă та ырă кăмăлпа тата хаваспа кĕтсе илнĕ. Вăл килни – хресченсен пурнăçне уçă сывлăш вĕрсе кĕртнĕ. 1909-1914 çулсенче ачасене вĕрентсе пурăннă. Çав вăхăтрах вăл литература лаççинче калемне туптанă, анчах 1905-1907 çулсем хыççăнхи реакцие пула шкулта ĕçленĕ вăхăтра çырнă сăввисене пурне те пичетлеймен. Мĕнле хĕсĕк пулсан та вăл 1911 çулта Хусанта Н.В.Никольский профессор сĕннипе цензура хĕскĕчĕнчен вĕçерĕнес тĕллевпе хăйĕн кĕнекине «Эрех ĕçме пăрахăр. Эрех этеме пĕтерет. Чĕлĕм туртма пăрахăр. Чĕлĕм туртнин мĕн усси пур?» ятпа кăларать. Кĕнеке ячĕ вăл вăхăтра вăйлă сулăм илнĕ çутăлăх юхăмĕн шухăшĕсемпе пĕр кĕвве килнĕ. «Эрех ĕçнине хирĕçлекен общество» кăмăлне шута илсе ку кĕнекене эрехпе чĕлĕме хирĕç кĕрешме чĕнекен икĕ хайлав кĕртнĕ: «Пĕтелмей» памфлетфельетон тата «Чĕлĕм» («Чĕлĕмçĕ юрри») сăвă. Вĕсенче автор ытарлă каласа пурнăçри çитменлĕхсене, пăтăрмахсене, киревсĕрлĕхсене тăрăхласа тата питлесе çырнă. 
Н.В.Шупуççынни шкулта ĕçленĕ вăхăтра вĕренӳ меслечĕсем пирки те нумай çырнă. Унăн статйисем «Казанская газета», «Неделя» хаçатсенче пичетленнĕ. 
К.В.Ивановăн Слакпуçĕнчи музейĕнче Н.В.Шупуççынни хăйĕн çывăх тусĕ патне Çĕнĕ Аксуран çырнă çырăвĕ (оригиналĕ) сыхланать. Ăна 1911 çулхи пуш уйăхĕнче çырнă. Хăй Хусанти журналсенче статьясем пичетлени çинчен калать, фольклор та чылай пухнине Чĕмпĕрти аслă вĕрентекенне И.Я.Яковлева пĕлтерме ыйтать… 
Çĕнĕ Аксура ĕçленĕ тапхăрта ăста педагог вырăсла статьясем те нумай шăрçаланă. «Учительница», «Колдун», «В Ташкент», «Вечер в Кривозерках» хайлавĕсем кĕпĕрне хаçачĕсенче пичетленсе кун çути курнă. 1912-1914 çулсенче Николай Васильевич Хусанти учительсен институтне вĕренме кĕме хатĕрленнĕ, экзаменсем панă. Анчах унăн çутă ĕмĕчĕ пурнăçланайман. 1914 çулхи çуллахи каникул хыççăн вăл Çĕнĕ Аксăва вĕрентме таврăнман, ăна империализм вăрçине илсе кайнă. Фронтра çырнă «Юлташа», «Ман чуншăн та кĕлтăвăр», «Аслă çул», «Ним те çук-ха, тетĕр-и?», «Кайрĕ çав» сăввисенче вăл салтаксен йывăр кун-çулне сăнласа панă. Сăвăç салтакран 1918 çулта тин таврăннă.
Иртнĕ ĕмĕрĕн 20-мĕш çулĕсенче Н.В.Шупуççыннин пултарулăхĕ анлăн сарăлнă. Çĕнĕ сăвви-поэмисем, фельетонĕсем, очеркĕсем пĕрин хыççăн тепри пичетленнĕ. Пултаруллă çыравçă ăçта ĕçлесен те, аякра пурăнсан та хăйĕн малтанхи вĕренекенĕсемпе çыхăнăва çухатман. Хăй пурнăç панă шкулпа тата халăх пурнăçĕпе курса паллашма 1928 çулта Çĕнĕ Аксăва килнĕ. Ял çыннисемпе тĕл пулса калаçнă, çĕнĕ сăввисене вуланă.
Мускавран Шупашкара ĕçлеме таврăнсан, 1936 çулта поэт вĕренекенĕсене тата ял-йыша тепĕр хут килсе курнă.
1937 çулта Н.В.Шупуççыннине пĕр сăлтавсăрах айăпласа хăйĕн юратнă ĕçĕнчен уйăрнă. 1942 çулхи нарăс уйăхĕн 13-мĕшĕнче Чулхула облаçĕнчи Сухобезводнăй чукун çул станцийĕ çывăхăнчи лагерьте чунĕ тухнă. 
Халĕ тăван ялта кирпĕчрен купаланă икĕ хутлă хăтлă шкул. Вĕрентекене чĕрĕ чухне курнă çынсем ялта юлман пулсан та, ăна Аксу тăрăхĕнче те, Çĕнĕ Аксура та манмаççĕ, асра тытаççĕ, чыслаççĕ. Н.В.Шупуççыннин пархатарлă та сăваплă ĕçĕсем тата сумлă ячĕ ĕмĕр-ĕмĕр халăх асĕнче юлтăр тесе шкулта унăн Асăну хăмине уçнă.
Кашни ир шкул ачисене мрамор плита çинчи ырă кăмăллă вĕрентекен тата чăвашсен паллă поэчĕ Н.Шупуççынни ăшшăн кĕтсе илсе ăсатать. Тăван халăха çутта кăларас тесе ырми-канми ĕçленĕ паллă сăвăçа манас марччĕ, малашне те ăна асра тытса унпа мăнаçланасчĕ.
«ХИСЕПЛЕСЕ ЮРАТАТТĂМĂРЧЧĔ…» 
Иван Максимович МАРТЫНОВ (1898 çулта Çĕнĕ Аксура çуралнă. Николай Васильевичăн пĕрремĕш вĕренекенĕсенчен пĕри. Бухгалтер ĕçĕнче нумай çул ĕçлесе пенсие тухнă, шӳтлеме, юптарма юратаканскерччĕ):
– Пире Николай Васильевич çырма, вулама тата шутлама кăна вĕрентмен, вăл тăван чĕлхепе сăвă, калав çырма хăнăхтаратчĕ. Ытларах аслисемпе алăпа çырса «Хамăр ял» литература журналĕ кăлараттăмăрччĕ. Праçниксенче спектакльсем лартаттăмăрччĕ, çулла вара спорт вăййисене выляттăмăрччĕ. Кирлĕ тата усăллă ĕçсем тума пире пĕтĕмпех вăл ăс-тăн парса вĕрентетчĕ. Эпир, вĕренекенсем, Николай Васильевича шутсăр хисеплесе юрататтăмăрччĕ. Вăл вĕрентни нихăçан та манăçмасть.
ШКУЛ УÇАКАН
Мария Владимировна ПАВЛОВА-ИВАНОВА (1891 çулта Самар облаçĕнчи Чаллăпуç районне кĕрекен Сителлĕ ялĕнче çуралнă. Чĕмпĕрти чăваш шкулне вĕренсе пĕтерсен, 1911 çулта Çĕнĕ Аксăва вĕрентме килнĕ. Вăл 40 çул ытла шкулта ĕçленĕ. Н.В.Шупуççыннипе пĕр вăхăтра тата пĕр шкулта ĕçлеме тӳр килнĕ ăна):
– Николай Васильевич çӳллĕ те яштакаскер, питрен-куçран та пит илемлĕччĕ. Эпĕ ĕçлеме тытăниччен вăл икĕ хĕл ачасене вĕрентнĕ. Пĕрер çул пĕрле ĕçленĕ хыççăн, вăл тăрăшса çине тăнипе, Çĕнĕ Аксура шкул çуртне туса пĕтерчĕç. Ял халăхĕ те Николай Васильевича хисеплесе калаçатчĕ. Çуллахи каникулта кашни çулах тăван ялне тата Чĕмпĕрти чăваш шкулне кайса килетчĕ. Яланах нумай кĕнекепе тата çĕнĕ хыпарсемпе таврăнатчĕ. Мĕншĕн-тĕр мана унăн кăмăлĕ килĕшсех каймарĕ...
(Малалли пулать.) 
■ Валери ТУКТАР.
Çĕнĕ Аксу шкулĕнчи чăваш чĕлхипе литература класс-кабинечĕн тата Петĕр ÇАМАК çыравçăн архивĕнчи ал çырусемпе усă курса пичете хатĕрленĕ.