Русь территорийĕнче пĕрремĕш Çырав XIII ĕмĕрте иртни паллă. Унăн тĕп тĕллевĕ налук тÿлекенсен шутне тĕпчесси пулнă. Тутар-монголсем çак ĕçе 1245 çулта тепĕр хут йĕркеленĕ.
I Петĕр патша халăха шута илессине 1710 çулта çĕнĕрен пуçарнă. Çак вăхăтран арçынсен ятне кăна мар‚ хĕрарăмсенне те хут çине çырассине йăлана кĕртнĕ. Çырав пĕтĕмлетĕвĕ халăх чылай чухăнланнине кăтартнă. Çакă налуксене пĕчĕклетме хистенĕ. Çапла майпа статистика кăтартăвĕсем çĕршыв политикине пĕрремĕш хут витĕм кÿнĕ.
II Кĕтерне патша вăхăтĕнчи Çырав наукăллă тĕллевлĕ пулнă. Халăх мĕнле пурăнни вĕреннĕ çынсене хумхантармасăр пултарайман.
Раççей Империйĕнчи пĕтĕм халăха шута илекен Çырав 1897 çулта иртнĕ. Кунта уйрăм хуçалăхпа пурăнакан çемьери çынсем ăçта çурални‚ мĕнле тĕн тытса пурăнни‚ хут пĕлни‚ мĕн ĕç туни тĕп вырăнта тăнă.
Октябрьти революци хыççăнхи Çырав 1920 çулта йĕркеленнĕ. Çĕршывăн хăш-пĕр тăрăхĕсенче Граждан вăрçи пынине пула унăн пĕтĕмлетĕвне тăвайман. Пурăна киле Çырав ĕçне политикăпа идеологи хутшăннă. Çапла майпа 1937 çулта иртнĕ Çырав кăтартăвĕсем И. Сталина килĕшмен. Вĕсем выçлăхпа репрессисене пула халăх пысăк йышпа вилнине çирĕплетнĕ. Çавăнпа ăна "вредительски” тесе ăнлантарнă‚ пĕтĕмлетĕвĕсене "вăрттăн информаци” тенĕ‚ çырса пыракансене лагерьсене ăсатнă.
1939 çулта çак ĕçе тепĕр хут пуçарнă. Кунта СССР халăхĕн шутне ÿстерсе кăтартма малтанах тĕллев лартнă. Çакна 1959‚ 1970‚ 1979‚ 1989 çулсенче те туса пынă.
Асăннисенчен юлашкийĕ СССРта 286‚7 миллион çын пурăннине кăтартнă‚ вăл шутран Раççей Федерацийĕнче - 147‚4 миллион. Ун чухне пĕрремĕш хут çынсен пурнăç условийĕсене шута илнĕ.
Совет Союзĕ саланнă хыççăн Раççей Федерацийĕнче тепĕр Çырав 2002 çулта иртнĕ.

Мĕн тума кирлĕ?

Пĕтĕм Раççей Çыравĕ - çĕршыв территорийĕнчи халăх шутне кăтартакан чи тĕрĕс информаци. Вăл наци‚ чĕлхе енчен‚ экономикăпа социаллă лару-тăрупа паллаштаракан пĕтĕмлетÿ. 2010 çулхи Çырав юлашки çулсенчи çитĕнÿсемпе çитменлĕхсене‚ тĕнчери кризис пире еплерех килсе "çапнине” уçса парĕ. Çакă Раççей халăхĕн 2002-2010 çулсенчи пурнăç пахалăхĕн пĕтĕмлетĕвĕ пулĕ. Тепĕр тесен - кашни Çырав обществăн культурăпа историллĕ портречĕ. Çитĕнекен ăрусемшĕн вăл - XXI ĕмĕрте пурăннă çынсемпе паллашма пулăшакан материал.
Кризиса пăхмасăр патшалăх ăна ирттерме укçа-тенкĕ уйăрма пултарни те Çырав чăннипех кирлĕ те пĕлтерĕшлĕ пулнине кăтартать. Вăл чи малтан демографи лару-тăрăвне уçăмлатĕ. Юлашки пĕтĕмлетÿ хыççăн эпир сахалланнă е пирĕн йыш ÿснĕ? Бюджет укçине хăш сферăна ытларах уйăрмалла? Çакăн евĕр цифрăсемсĕр пĕтĕм ĕç йĕркерен тухса кайма пултарать. Урăхла каласан‚ тĕрĕс статистика кăтартăвĕсемсĕр стратегиллĕ аталану çук. Тĕслĕхрен‚ Раççейре паян миçе наука докторĕ е кандидат пулнине‚ вĕсем мĕнле тупăшпа пурăннине никам та калаймасть.
2002 çулчченхи Çыравсенче ĕçсĕррисем пирки ыйту çĕклемен пулсан‚ халĕ вăл чи пĕлтерĕшлисенчен пĕри. Кунта сăмах паянхи ĕç‚ иккĕмĕш специальность çинчен пырать. Кил-çурт‚ хуçалăх пирки те тĕплĕнрех каласа памалла пулать‚ çавна май çитменлĕхсем куç умне уççăнрах тухĕç.
Çырав вăхăтĕнче халăхăн тимлĕрех пулмалла. Çак самантпа вăрă-хурахсем те усă курма пăхĕç. Çавăнпа килекенсен докуменчĕсене тĕрĕслемелле. Çырав ирттерекенсен хăйсемпе пĕрле паспорт‚ ятарлă портфельте Çырав бланкĕсем пулмалла. Ыйту çуралсан‚ пулăшу кирлĕ пулсан шăнкăравласа пĕлтермелли номерсемлĕ плакатсемпе листовкăсем кашни кĕтесрех çакăнса тăрĕç. Çырав ĕçне хутшăнакансенчен вара хăрама кирлĕ мар‚ вĕсене çак тивĕçе шалти ĕçсен органĕсен ĕçченĕсем тĕрĕсленĕ хыççăн çеç шанса парĕç.
Тата тепĕр самант: Çырав ĕçне тăвакансем сире палăртнă кунсенчен маларах та‚ каярах та кансĕрлесе çÿремĕç. Çак кунсем пирки хаçатсенче‚ радио-телевиденире пĕлтерÿсем пĕрре мар пулĕç. Çавăнпа та вĕсене асра тытса‚ вăхăтран маларах е каярах килекенсемпе сыхлануллă пулма тăрăшмалла.
2002 çулхи Çыравăн хăш-пĕр кăтартăвĕсем
* 1989 çулхи Çырав хыççăн Раççее 12 миллион çын пурăнма куçнă. 45 пине яхăн этем çак çулсен хушшинче çĕршыврах пурăнмалли вырăнне улăштарнă.
* Çĕршыври пĕтĕм халăх шутĕнчен 73% хуласенче кун кунланă. Вĕсенчен 1/3 пайĕ мегаполиссенче пурăннă: Мускавра‚ Санкт-Петербургра‚ Новосибирскра‚ Чулхулара (Нижний Новгород)‚ Екатеринбургра‚ Самарăра‚ Омскра‚ Хусанта‚ Челябинскра‚ Дон-çи-Ростовра‚ Ĕпхÿре‚ Пермьре‚ Волгоградра. Çĕртен пуçласа ик çĕр пин таран çын пурăнакан пĕчĕк хуласен шучĕ ÿснĕ‚ 87-рен 93 çитнĕ. Пĕтĕм тĕнчери чи пысăк 20 хула шутне кĕрекен Мускавра 10‚4 миллион çын хăй вырăнне тупнă.
* Халăхăн 60% Тĕп‚ Атăлçи‚ Кăнтăр федераллă округсенче пурăнни паллă пулнă. 1989 çултанпа Инçет Хĕвелтухăçра пурăнакансен шучĕ 18%‚ Çĕпĕрте - 5% сахалланнă.
* РФ чи сахал йышлă халăх - керексем. Вĕсем пурĕ саккăрăн.
Г. ДАНИЛОВА хатĕрленĕ.