Эпир апла мĕскĕн халăх пулман-çке.

Ĕлĕк ваттисем кĕрекере:

Асаттесем атлас тăхăннă,

Арки-çанни çĕртен сĕтĕрĕннĕ, —

тесе юрлатчĕç. Вăл кăна-и? Пирĕн мăн асаттесем пĕтĕм Еврази çеçенхирĕсене пин çул хушши хăйсен аллинче тытса тăнă. Пирĕн эрăчченхи V ĕмĕртен тытăнса пирĕн эрăри V ĕмĕрччен вĕсем тухăçра Пысăк Хинган тăвĕсенчен тытăнса анăçра Карпат тăвĕсем таран хуçаланнă. Хĕвелтухăç Европăра вĕсем XIII ĕмĕрте монголсем килсе тухичченех патшалăх тытса пурăннă. Мĕншĕн пĕлместпĕр эпир çакна? Мĕншĕн ачасене вĕрентместпер хамăрăн чаплă историе?
Истори вăл — этемлĕх ăс-хакăлĕпе (идея) чун-хавалĕн (дух) аталану çул-йĕрĕ. Пурнăç аталанăвĕ нимрен малтан ăс-хакăлпа чун-хавалĕнчен килет.

Чун-хавалĕ хавшасан пурнăç та хуллен-хуллен, майĕпен чарăнса лăрать: патшалăхсем саланса каяççĕ, халăхсем пĕтсе пыраççĕ. Вĕсен тĕсне çухатнă ячĕсем кăна асра-тĕсре пил çине килеççĕ... Ăс-хакăла пула кăна матери чунли те, чунсăрри те — пурнăçра хăйĕн вырăнне тупать. Халăх ăс-хакăлĕ — этемлĕх историне аталантарса пыракан пĕртен пĕр хăват. Этемлĕх пурнăçĕнче пулса иртекен япаласем пурте этем ăс-хакăлĕнчен тĕвĕленсе тухаççĕ. Тĕнчене кисрентерекен вăрçăсем... Куçпа виçсе илме çук хуласем... Тĕнче тытма талпăнакан патшалăхсем... Тĕнче уçлăхне шăтарса çӳрекен çĕмрен-карапсем... Пурте вĕсем этем ăс-хакăлĕнчен тĕвĕленсе тухнă...
Ăс-хакăлпа чун хавалне катертсен тĕнчере хускалмасăр выртакан вилĕ матери кăна юлать.
Акă эпир тахçан-авал пурăннă аслă çынсем çинчен калаçатпăр. Çут тĕнчене çавăрса илнĕ çар пуçĕсене аса илетпĕр. Тĕнчери чи чаплă палăксене асăнса тухатпăр... Кирек те мĕн çинчен сăмах-юмах тапратсан та эпир чи малтан этем ăс-хакăлĕ мĕн тума пултарни çинчен калаçса каятпăр. Мĕншĕн тесен ăс-хакăл кăна этемлĕх кун-çулĕнче пулса иртнĕ япаласен хроникине сăлтавласа кăтартма пултарать. Этем ăс-хакăлĕпе этем чун хавалĕ ĕмĕртен ĕмĕре, ламран лама мĕнле улшăнса пынине ăнланса илсен кăна эпир тĕнче тытăмне, этемлĕх аталанăвĕн сăлтавĕ-тĕллевĕсене ăнланма пуçлатпăр. Вилĕ материе чун вĕрсе кĕртекĕн хăват вăл — этем ăс-хакăлĕпе этем чун хавалĕ!
Халăхăн чун хавалĕ сӳнсен — çав халăх тĕнчерен çухалать, халăх вилет. Таçта хут çинче е çĕр кăкри çинче унăн ячĕ юлма пултарать-ха. Пур-çке-ха Çĕпĕрте, Тюмень таврашĕнче, Чăваш сăмсахĕ... Анчах халăх чунĕ юлмасть, халăх чунĕ çухалать. Вăл йăлт улшăнса каять те урăх халăх чунĕпе хутшăнса, урăх культура чунĕнче ирĕлсе хухать.
Халăх йышĕ тĕп икĕ сăлтава пула йăшма тытăнать: е вилекен йышĕ çуралакан йышĕнчен иртсе кайнине пула (депопуляция), е халăх хăйĕн сăн- сăпатне, культура пуянлăхĕсене çухатса пынине пула (деэтнизация). Паян чăваш пурнăçĕнче икĕ çак фактор та пĕрле ĕçлет.Депопуляци ытла хăрушă япалах мар. Лару-тăру улшăннă май çуралакан ача йышĕ татах ӳсме пултарать. Деэтнизаци процесĕсене каялла тавăрма шутсăр йывăр. Паян пирĕн халăхăн 99 проценчĕ чăваш культурине пачах пĕлмест. Çакна эпĕ паянхи «чăваш культури» мĕнле аталанса пынине курса калатăп, «Чăваш энциклопедийĕнчи» статьясене кăна пăхса тухăр. Чăваш халăх культури пирки çырнă кашни статьяра çурриех мар пулсан та чĕрĕкĕ — суя. Наци культури пирки тухнă кĕнекесене пурне те вуласа пыма тăрăшатăп. Юлашки 20-30 çул хушшинче халăх культури çинчен çырнă ĕçсенче суялăх тӳпи геометри профессийĕпе ӳссе пырать. Хальхи вăхăтра чăваш культурине тĕрĕс çырса кăтартма пултарахан виçĕ çынна кăна пĕлетĕп: пĕри — Самарта пурăнакан Екатерина Ягафова, тепри — Ĕпхӳре ĕçлесе тăракан Игорь Петров. Шупашкарта чăваш халăх кĕвви-çеммине тĕпчекен чаплă специалист Михаил Кондратьев пур. Каçарăр та, пил çине урăх ят килмест.
Ĕлĕк чăвашсем ăнăçсăр пулса пыракан ĕç пирки «кам мĕнле пĕлет — çапла тăвать» тетчĕç, халь вара «кам мĕнле пĕлмест — çапла тăвать» тесен тĕрĕсрех пулассăн туйăнать. Халь никам та пĕлесшĕн мар, пурте вĕрентесшĕн кăна. Чăннипе каласан, пирĕнте чăваш чунĕ юлмарĕ.
Пире халь ăс-хакăл та, чун хавалĕ те кирлĕ мар, пире халь мул пар. Эпир халь «çăткăнсен (потребительсен) обществине» кĕрсе ӳкнĕ те — пурте çуллă çисе тутлă какăрасшăн хаччаланса çӳретпĕр. Пире материалистсем пулма вĕрентсе ӳстернĕ. Астăватăр пуль: «пурнăç ăс-хакăла тыткалать» («бытие определяет сознание»), «малтан матери пулнă» («материя первична») тенисене? Анчах мана вунçиччĕри каччă çырнă «Нарспи» поэмăн философийĕ тĕрĕсрех пек туйăнать.
Матери, хамран хушса калатăп, чунсăр матери, пĕрремĕшле физика тĕлĕшĕнчен япала тесе вĕрентекенсем тĕрĕсех пуль-ха та вĕсем. Анчах чунсăр выртакан вилĕ япала пин çул выртсан та мĕнле пулнă — çапла хальлĕнех юлать. Чул арканса тусана çаврăнать пуль-ха та, анчах матери хăй хальлĕнех юлать. Материе аталанма чун кирлĕ. Материе чун кĕртекен хăват — этем ăс-хакăлĕ! Философи тĕлĕшĕнчен пăхсан этемлĕх пурнăçĕнче, историре, пĕрремĕш вырăнта япала (чунсăр матери) мар, ăс-хакăлпа (интеллектла) чун хавалĕ (духовность) тăраççĕ. Çакна ăнланса илеймерĕмĕр пулсан пирен ĕмĕр кĕске!
Ăс-хакăл — истори урапине чуптаракан пĕртен пĕр хăват. Этемлĕх историйĕнчи чи аслă событисем пурте çын пуçĕнче тĕвĕленнĕ шухăшран пуçланнă.

Чингисханăн тĕнчене çавăрса илмелĕх пурлăхĕ те, халăхĕ те пулман. Анчах та унăн ăс-хакăлĕ, чун хавалĕ, чарусăр ĕмĕчĕ пулнă.

Большевиксем 1917 çулччен никамах та пĕлмен-туман пĕчĕк ушкăн кăна пулнă. Анчах та патшалăх тытакан пулас килнĕрен вĕсем коммунизм интернационалĕ туса хума хевте çитернĕ, тĕнче историне урăх çулпа кустарса яма пултарнă.
Эпир пурте истори юхăмĕн пĕчĕкçĕ пайĕ. Пире «истори хăйĕн обьективлă саккунĕсене пăхăнса аталанать» тесе вĕрентнĕ. Анчах та истори хăй пайăр çыннăн хăватлă чун хавалĕпе ăс-хакăлĕ пурнăç юхăмĕн çулне тĕпрен улăштарса яма пултарнине кăтартать.
Эпир темшĕн пирĕн шăпа, пирĕн пуласлăх ку саманари вăйлă, пуян çынсенчен килет тесе шухăшлатпăр. Пирĕн пуçа çапла минретнĕ.
Чăннипе вара халăх шăпи, пирĕн пуласлăх çивĕч ăслă, çирĕп чун-хаваллă хастар çынсенчен килет.
Халăхăмăра упраса хăварас тетпĕр пулсан пире çивĕч ăс-хакăллă, çирĕп чун-хаваллă, халăх пурнăçне тĕпрен улăштарса яма хатĕр вĕри юнлă çынсем кирлĕ. Анчах çакă кăна çителĕксĕр. Халахра хастар çынсен ăс-хакăлне çĕклеме кар тăракан сий пулсан кăна халăхăн пĕрлĕхлĕ ăс-хакăлĕ (коллективное сознание) тĕпрен улшăнма пултарать.
Чăваш халăхĕн истори арени çинчи паянхи синкерлĕ вырăнĕ пире йывăр çак ыйтăва кун йĕркине кăларма хистет.
Этем ăс-хакăлĕ виçĕ япала çинче никĕсленсе тăрать. Пĕрремĕшĕ — тавралăх (пространство), иккĕмĕшĕ — вăхăт, виççĕмĕшĕ — япала (материя). Эпир кашни япала хăй еккипе, хăйне хăй аталанать тесе шухăшлатпăр. Тĕрĕсрех каласан пире çапла вĕрентнĕ.
Анчах та пурнăç — япала мар, пурнăç вăл япала (матери) ăшĕнче пурăнакан чун хавалĕ. Шăпах куçа курăнман чун хавалне ламран лама аталантарса пырсан кăна этемлĕх çутçанталăк умĕнчи хăйĕн тĕп тĕллевне пурнăçлать.
Эпир хальхи саманара пурте пурлăх çине тăрăнтăмăр — укçаран пуçне урăх нимĕн те курмастпăр. Анчах та, шухăшласа пăхăр-ха, — экономика, техника, технологи, пурлăх, машинăсемпе приборсем — этемлĕх чун хавалĕн шайне тултан кăтартса тăракан япаласем кăна-çке вĕсем.
Чун хавалĕн хакне нимĕнле укçа-тенкĕпе те, нимĕнле мулпа та шайлаштарса кăтартма çук, анчах та этемлĕх ăс-хакăлĕпе чун хавалĕн аталаннă шайне, ӳсĕм шайне япалан (материн) тавралăхпа вăхăт талккăшĕнчи вырăнĕ лайăх кăтартса парать.
Пирĕн чăваш чун хавалĕпе ăс-хакăлĕ юлашки вăхăтра мăншĕн хавшаса пынинĕ ăнланма тăрăшмалла. Халăхăн ăс-хакăлĕпе чун хавалĕн шайĕ, тĕрлĕ сăлтава пула, халăх йышĕ, экономики, культури аталанăвĕнчен уйрăм аталанса пырать.
Халăха тытса тăракан шăнăр вăл — культура (этеплĕх). Чĕлхе — этеплĕхĕн пĕр пайĕ кăна. Чăваш культурине илес пулсан — унта лару-тăру тата йывăртарах. Хурлăхлă 1937 çул хыççăн наци культурипе ĕçлеме пачах пăрахнă, искусствăсене аталантарма пуçланă. Анчах культурăпа искусство — пĕр япала мар. Культура вăл — пурнăç шайĕнчи япала, кулленхи пурнăç илемĕ, кашни çын кашни кун тĕл пулакан япала. Искусство — ятарласа уйласа кăларнă япала, унпа ĕмĕртен уйрăм çынсем, аристократсем кăна айкашнă.
Ватăрах çынсем астăваççĕ пуль: ĕлĕк кашни сцена çамки çине шит тăршшĕ сас паллисемпе «Искусство принадлежит народу» тесе çырса çакатчĕç. Витĕр суя лозунг. Совет саманинче искусствăсем халăх ăсне минретмелли вăйлă идеологи хатĕрĕ пулнă. Кулленхи пурнăçпа уйрăлми тачă çыхăнса тăракан культурăна çĕнĕ идеологи лавне кӳлме май килмен. Наци культури — хăй еккипе аталанакан япала. Çĕнĕ идеологие халăх хушшине сарас тĕлĕшпе искусствăсем меллĕ хатĕр пулнă. Культурăна мĕнле килчĕ çапла улăштарма çук. Искусство вара пачах урăхла япала — ăна темĕнле те çăрса унама пулать: ĕнер политбюро членĕсен сăнĕсене ӳкернĕ художник паян чиркӳре çветтуйсене сăрлать. Ĕнер «Слава КПСС» тесе кĕвĕленĕ поэт паян Маркспа Ленин çине сурать... Çакă вăл пирĕн «искусство».
Наци культури халăхшăн çăкăр пек, сывлăш пек куллен кирлĕ япала. Культура çухалсан — халăх та çухалать. Искусство тени халăхшăн — те пур вăл, те çук. Авă, художниксен картинисене галерейăсене хупса хунă та — халăха хăнк та мар. Выставкăсене пĕтĕмпе пĕр икçĕр-виççĕр çын пырать-и... Халăхăн 90 проценчĕ Н.Карачарсковпа Н.Овчинников ятне илтмесĕрех ĕмĕрне ĕмĕрлет.
Халь, атьăр-ха, шухăшласа пăхар, мĕн ĕçлетпĕр культура анинче? Халăха культура çимĕçе вырăнне «искусственнă» унаса тунă япаласемпе тăрантарса пурăнатпăр. Сăнарлăрах каласан акă мĕн пулса тухать. Халăх: «Хырăм выçрĕ, çăкăр çисе пăхасчĕ», — тет. «Культура» хуçисем ăна çуллă сăрăпа ӳкернĕ «Çăкăр» картина тыттараççĕ, çăкăр çинчен юрă (гимн, оратори...) юрласа параççĕ, «Хура çăкăр» ятлă спектакль кăтартаççĕ... Кирлĕ пулсан, «Пиçмен пашалу» ятлă опера, балет, мюзикл лартса пама та пултараççĕ... Хисепсĕр укçа-тенкĕ кăларса тăкатпăр, томĕ-томĕпе отчет çыратпăр... Халăхĕ çавах выçă юлать...
Мĕншĕн çапла пулса тухать-ха?
Мĕншĕн тесен отчетшăн, Мускавшăн ĕçлетпĕр. Астăватăр пуль-ха: пирĕн искусство ĕçченĕсем тĕп хулана кайса «культура кунĕсем» ирттеретчĕç те хисеплĕ ятсем илсе таврăнатчĕç. Халăх вара вĕсен «тава тивĕçлĕ ĕçĕсене» пĕлмесĕрех юлатчĕ.
Кĕскен каласан — «культура отраслĕнче» «чанашăн» (галочкăшăн) ĕçлетпĕр. Çакна эпĕ хамăн пурнăçăмра тахçанах курса ĕненнĕ. Ун чухне ялти клубра ĕçлеттĕм. Районти культура пайне чĕнсе илчĕç. Шупашкартан хушу килнĕ иккен: виçĕ кунран Кӳкеçре драма коллективĕсен смотрĕ пулать, районăн хутшăнмалла. Тĕрлĕ ялтан пуçтарнă клуб пуçлăхĕсемпе виçĕ хут репетици пекки тукаларăмăр. Ирхине смотра тухса каймалла. Культура керменĕн директорĕ: «Каймастпăр. Намăс курса пĕтетпĕр», — тет. Культура пайĕн пуçлăхĕ: «Каятпăр! Галочка пулать», — тет. Кайрăмăр та килтĕмĕр, «чанине» те тытрăмăр, «халăх театрĕ» те пулса тăтăмăр... Ячĕ паян та пур, «театрĕ» кăна çук. Çак пĕчĕк «камитре» «Культурăн» çитмĕл пилĕк çулхи ĕç-хĕлĕ куççуль тумламĕ çинчи пек витĕр курăнса тăрать.
Пирĕн темĕн те пур. Чăннипе вара — нимĕн те çук.
Пирĕн «Чăваш патшалăх академи юрăпа ташă ансамблĕ» пур. Ячĕ кăна мĕне тăрать. Кĕç-вĕç (2014 ç.) 90 çул тултарать. Анчах та тĕнче касса çӳрекен юрăпа ташă ансамблĕн репертуарĕнче хăçантанпа ĕнтĕ чăн чăваш юрри (чăваш музыка чĕлхипе çырнă юрă) илтĕнмест. Ташши пирки каламалли те çук. Ансамбль историйĕнче чăн-чăн чăваш ташшине курса ӳснĕ хореограф нихăçан та пулман, ташăсене ялан ютран килне «варягсем» лартнă. Темшĕн пирĕн академи ансамблĕ 80 çул хушшинче те «академически» наци çипуçĕ çĕлесе тăхăнаймасть. Е чăваш халăхĕн тумтир культури çав тери чухăн-ши?
Мĕн чăрмантарать-ши пире чăваш халăх музыка инструменчĕсен (шăпăрçăсен, сăрнайçăсен, кĕслеçĕсен...) ансамблĕ йĕркелеме?.. Шыракан пин сăлтав та тупать: инструментсем çук, ăстасем çук, итлекен çук... Чи пысăк сăлтав — мехел (возможность) çук, укçа çук...
Чăннипе вара — кăмăл (воля) çук. Шотландсем, ав, сăрнайçăсенчен çар оркестрĕ туса хунă... Пирĕн — укçа çук (е çĕр тĕслĕ урăх сăлтав).
Оперăпа балет театрĕ тытма укçа пур. «Уяв» ансамбль валли кĕтес тупма мехел çук. Чăваш юррисем çыракан композиторсем хатĕрлеме мĕн çитмест? Чăваш хореографĕсем хатĕрлеме мĕн чăрмантарать? Мĕншĕн республикăри 5-6 театр валли пьеса çырма драматургсем çук? Мĕншĕн чăваш литератури куç умĕнчех вилсе выртрĕ? Мĕншĕн Шупашкара чăваш сăнĕ кĕртейместпĕр? Мĕншĕн культура вучахĕ-сем кирлĕ пек ĕçлемеççĕ? Мĕншĕн пĕр культура керменĕнче те наци культурин архивĕ (тумтир, йăла-йĕрке, юрă-ташă, вăйăсем т.ыт.те) çук? Мĕншĕн культурăпа искусствăсен институтĕнче чăваш культури валли вырăн çук?.. Мехел çитмест-и?
Атьăр-ха — шухăшласа пăхар: кирлех-и чăваш халăхне оперăпа балет театрĕ? Миçе çын çӳрет çав театра? Хальхи вăхăтра эпир тĕнче классики пулса тăнă оперăсемпе балетсене килтен тухмасăрах курма пултаратпăр. Тен, хамăр ушкăнпа шывак опера лартиччен пысăк театрсенчи труппăсене гастроле чĕнсе килнин пайти ытларах пулĕ, йӳнерех те ларĕ. Тен, халăх чун-хавалне упраса хăварма пире этнографи театрĕ кирлĕрех? Мĕншĕн тутарсем тахçанах этнографи туризмĕ аталантарма пуçланă, эпир вара хăнк та çук? Малашне мĕн ĕçлесе пурăнас тетпĕр? Пирĕн мул çĕр айĕнче мар, пирĕн пуянлăх — чунра! Чăваш халăхĕн пин-пин çул хушши пухăнса пынă ăс-хакăл культурин вăйĕ пирки эпир тĕлленместпĕр те. Халăх йăли-йĕркипе юрри-ташши, çине тăрсан, республика бюджетне нефть шăтăкĕсенчен те нумайрах укçа-тенкĕ пама пултараççĕ. Пирĕн пек пĕчĕк патшалăхсем тĕнчере тахçанах туризм аталантарса пуяççĕ. Этнографи туризмĕ, пĕр енчен, республика чысне (имиджне) тĕнчене кăтартакан япала пулса тăма тивĕç, тепĕр енчен, вăл халăхпа унăн ăс-хакăл культурине тăкаксăр чĕртсе тăратмалли инструмент. Эпир ылтăн çинче утса çӳретпĕр, хамăр çавна курмастпăр. Тĕнчере халăхсене ракетăсемпе танксен йышĕшĕн мар, культура шайне кура хисеплеççĕ. Юрă-ташă чĕлхине пур халăх та тăлмачсăрах ăнланать.
Мĕншĕн эпир халăхăмăра 60-70 çул хушши ют культура çимĕçĕпе тăрантса усратпăр? Ăна часрах тĕнче «культуринче» ирĕлтерсе ярас тетпĕр-и?.. Пĕлетĕр-и: Китай саккунĕ тăрăх — çулталăкра ют çĕршывра ӳкернĕ 16 фильм çеç туянма юрать. Ытти — йăлтах хăйсен. «Мĕншĕн ют кинофильмсене çав хатер юратмастăр вара эсир?» — тесе ыйтатăп та — чăрр! пăхаççĕ. — «Эпир хамăр культурăна çухатасран хăратпăр», — теççĕ. Шухăшласа пăхăр-ха: тĕнчери пĕтĕм халăх йышĕн пилĕк пайĕнчен пĕрне йышăнса тăракан миллиард çурăллă китайсем хăйсен культурине çухатасран шикленеççĕ... Эпир мĕн ĕçлетпĕр? Калăр-ха мана, тархасшăн, Шупашкарта çулталăк тăршшĕпе чăлт чăвашла концерт миçе пулать? Республикăра? Эпĕ ун пекки курман. Пирĕн пурте «вырăсла хурса, чăвашла çăрса». Е тепĕр май... Пайти çавах — чăваша ирĕлтеретпĕр. Халь калăр-ха: кам айăплă чăваш пĕтсе пынăшăн? Е татах мехел çитмест-и?
«Культура» каналпа «Вся Россия» фольклор уявĕнче ӳкернĕ передачăсен ярăмне пăхса ларатăп. Раççейри пур-пур халăх пур те пур, 15 пинлĕ чукчасем таранах. Калмăк ташши халь те куç умĕнчех. Виççĕн кăна ташларĕç. Сехет пек!.. Пирĕн ташша пĕлекен виçĕ чăваш та юлмарĕ пулас. Эх, Мулла Генипе Саккам Ваççиччĕ кунта», — тесе лартăм вара. Питĕм пиçрĕ.
Мĕншĕн «Раççей çăлкуçĕсене» çуллен Шупашкарта таптарма мехел çитеретпĕр, çав вăхăтрах хамăр республикăмăрта тĕнче умне хăвармалăх пĕр-икĕ фольклор ушкăнĕ те пулин хатĕрлеме мехел çитерейместпĕр? Мĕншĕн библиотека умĕнчен театра çити «шестви» йĕркелеме Мускав режиссерĕсене чĕнсе килме пултаратпăр, анчах хамăр специалистсене çитĕнтерме мехел çитерейместпĕр?
Мĕншĕн хулара çуралнă ачасем чăваш пулса ӳсеймеççĕ? Хулара 60 ытла процент чăваш пурăнать. Мĕншĕн вĕсен ыйтăвĕсене никам та асăрхасшăн мар? Мĕншĕн пирĕн район центрĕсенче те чăваш ачисем валли садиксем çук? Мĕншĕн чăваш ялĕсене радиопа телекурав сасси çитмест? Мĕншĕн телекурав передачисенче чăваш историйĕ, культури, чĕлхи çинчен, чăвашлăха сыхлас ыйтусем тавра передачăсем çук? Мĕншĕн наци телекуравĕнче кăларăмсем вырăсла?
Кăçал пирĕн патшалăх уявĕ — Чăваш чĕлхин кунĕ — нумай та мар, сахал та мар, шăп çирĕм çул тултарать. Çирĕм çул ĕнтĕ çак кун И.Я. Яковлев палăкĕ патне пухăнкалатпăр, лăкăр-лăкăр калаçкалатпăр (хамăра кăтартмалăх), кĕвĕсĕр авăн çапнă пек шĕпĕр-шĕпĕр алă çупкалатпăр та саланатпăр. Патшалăх уявĕ çакă пулать-ши вара? Элле, пирĕн патшалăх органĕсен, чĕлхе шăпипе тӳрремĕнех çыхăннă министерствăсемпе учрежденисен хевти çапла хавшак-ши? Е вĕсем патшалăх уявĕ çине те алă кăна сулаççĕ-и?.. Отчетра «чана чĕппи» лартмалăх вĕрентӳпе культура министерствисенчен хут çине çырнисене вулама пĕрер çын яраççĕ те — пулчĕ те патшалăх уявĕ! Пырать пире — чăваша... Хулара мĕн чухлĕ вĕрентӳ заведенийĕ, мĕн чухлĕ культура учрежденийĕ... Ăçта вĕсен сасси? Нивушлĕ министерствăсенче ĕçлекенсене Чăваш чĕлхи кунĕн пĕтĕмĕшле сценарине хатĕрлеме çирĕм çул та çитмен? Патшалăх уявĕ тетпĕр пулсан, ăна пĕтĕм халăхпа ирттересчĕ, тăван чĕлхене хӳтĕлеме, упрама, сыхлама, аталантарма кашни çынна кар тăратасчĕ те çав... Ăçта ĕнтĕ пире.
Кунашкал ыйтусем умлă-хыçлă сыпăнса пыраççĕ, тулă чусти пек татăлмасăр тăсăлаççĕ... Çакă вăл йăлтах республикăмăрти наци политики çуккинчен, çавна пула эпир наци ыйтăвĕсене тĕпрен юхăнтарса янинчен килет. Ку — тарăна кайнă чир. Вăл уйрăмах Чăваш Республикин пĕрремĕш Президенчĕ «национализма хирĕç хĕртнĕ пăшатанпа çапăçнă» вăхăтра тарăна кайрĕ. Пĕрремĕш Президента суйланă чухне эпир пурте вăл наци политики туса хурасса кĕтрĕмĕр, анчах кĕтсе илеймерĕмĕр. Малараха кайса пăхсан та республикăмăр историйĕнче чăваш халăхĕн шăпишĕн хыпса-çунса ĕçленĕ пуçлăхсене асăнма пултараймастăп.
Кирек мĕнле патшалăх тытăмĕн пĕрремĕш тĕп тивĕçĕ вăл — хăй халăхне сыхласа хăварасси. Ку ĕмĕртен çапла пулнă. Патшалăх институчĕсене халăхсем хăйсене сыхлама шутласа тупнă. Ваттисем ĕлĕкрен çапла каланă: «Чĕлхе пур чухне халăх пур, халăх пур чухне çĕршыв пур, çĕршыв пур чухне патшалăх пур, патшалăх пур чухне пăхăт пăхан та пур». Халь эпир «пăхăт пăхан» кам пулнине те манса кайрăмăр курăнать. Ĕлĕк чăвашсем патшалăх тытакана «пăхăт пăхан» тенĕ. Урăхларах каласан, патшана, эппин, е президент. Халь ваттисем вĕрентсе хăварнине паянхи лару-тăрупа çураçтарса пăхар: «Чĕлхе пĕтсен халăх пĕтет, халăх пĕтсен президент та пĕтет».

Элчелĕм çитрĕ, куçăм хупăнать.
Пур ĕмĕт те пĕр харăс сыпăнать,
Мĕн шырани йăлтах халь тупăнать,
Йăлт ывăç тăприне вăл пухăнать.
Элчелĕм çитрĕ. Куçăм хупăнать.

Çапах та... Çапах та... «Йăлт пушатсах каймастпăр тĕнчене...» Чăваш чунĕ чул хушшине хĕсĕнкелесе те пулин пурăннă чухне патшалăх умĕнче тăракан пăхăт пăхан çынсенчен тулли курка тытса, асăнса, тайăлса пехил ыйтас кăмăлăм пур.
Атьăр-ха, чăваш тĕнчи йăлт пушансах юличчен халăхăмăра упраса хăварас тесе ырă ĕçсем пуçласа ярар. Малтанлăха, калăпăр, республикăмăр Пуçĕ (Пуçлăхĕ) çумĕнче, кӳршĕсене кура, наци политикин департаменчĕ йĕркелер, наци политикишĕн тӳрремĕнех яваплă министерствăсене çав департамента пăхăнтарар. Вара чăваш халăхне, унăн культурине, чĕлхине упраса усрас тата аталантарас тĕлĕшпе тумалли пысăк ĕçсен кĕрет планне йĕркелер те çав планпа пурăнма тытăнар.
Çитет пуле хаклă ĕмĕрсене «чанасемшĕн» ĕçлесе сая ярса пурăннипе.
Çирĕм çул ытла ĕнтĕ Чăваш Республики те, Раççей те темскĕрле «наци идейи» шыраса нушаланать. Чăннипе наци идейи шутсăр ансат: халăхăмăра упрар! Тата мĕнле наци идейи пулма пултарать? Кунтан та аслăрах, ырăрах, хăватлăрах, сăваплăрах идея пулма пултарать-и вара? Тата мĕнле идея пĕтĕм халăха хăй тавралла çавăрса тытма пултарать?
Эй, чăвашсем: хура халăхпа ертӳçĕсем, хуçасемпе ĕç çыннисем! Халăхăмăра упрар!
Манран килес пулсан — эпĕ çак сăмахсене республикăмăрăн тĕп символĕсем çине ылтăнпах çырса хунă пулăттăм.
Халăхăмăра упрар!

Николай Егоров, филологи ăслăлăхĕсен докторĕ
«Хыпар», 2012, пуш, 21-22.