Акăш, Лĕпĕш, Илемпи, Ти­мукка, Чарлан… Кусем ахаль сăмахсем мар, вĕсем - ятсем. Çапла, «Хавал» çуллахи лагере чăваш чĕлхине вĕренме килни­сен пурин те чăн чăвашла ят пур. Ку чăвашлăха тата тарăн­рах туйса илме пулăшать-мĕн. «Хавал» кăçалхипе 8-мĕш хут йĕркеленчĕ. Пирĕн чĕлхепе кă­сăкланакансен йышĕ çулсерен ÿссе пыни савăнтарать. Халь­хинче 14-16 çулсенчи хĕрсем­пе яшсем валли ятарлă про­грамма та хатĕрленĕ. Çамрăк­сем çуллахи шкулта чăваш чĕлхипе, историйĕпе, культу­рипе паллашнă, акăлчан чĕлхи­не те вĕреннĕ, тĕрлĕ çĕршыв­ран килнĕ çынсен лекцине ит­ленĕ, спорт мероприятийĕсене, тренингсене, ÿнер тата пулта­рулăх лаççисене хутшăннă.

Хальхинче «Хавала» ăçтан кăна килмен-ши? Мускавран, Шупашкар­тан, Самартан, Саратовран, Тольят­тирен, Хусантан, Ижевскран, Ново­сибирскран, Йошкар-Оларан тата ытти хуларан çитнĕ. Чикĕ леш ен­чен те чылаййăн килнĕ: Украинă­ран, Люксембургран, Швейцари­рен, Японирен, Францирен, Норве­гирен, Италирен, Испанирен, Аслă Британирен.

«Хавалти» кашни кун тухăçлă иртнĕ. Мероприятисем каçхи вунă сехетченех пынă. Хăшĕ-пĕри чăваш­лăх лагерьне пуçласа килнĕ, тепри­сем вара кашни çул чăваш чĕлхине ăса хывма çитеççĕ. 15 чĕлхе пĕле­кен Арцем Федоринчик /Тимукка/ - иккĕмĕшĕсен йышĕнчен. Чăваш­ла таса та илемлĕ пуплекенскере украин тееймĕн. Полиглот ют чĕлхе­сене çăмăллăнах ăса хывать. Ара, вăл «Хавала» иккĕмĕш хут килсе­нех ыттисене чăвашла вĕрентме пуçăннă-çке-ха.

- Уйлăха /лагере çапла калаççĕ кунта/ улттăмĕш хут килтĕм. Ку проекта хутшăниччен чăвашла па­чах пĕлмен эпĕ. Ăна вĕренме йы­вăрах мар, анчах кăткăс самантсем пур. Тепĕр тесен, нихăш чĕлхе те ансат мар. «Хавалçăсене» чăваш­ла вĕрентме тытăнсан граммати­кăпа çыхăннă ыйтусене уçăмлатма май пулчĕ. Майĕпен пĕлÿ шайĕ ÿсрĕ. Маншăн чăвашла вулама тата çырма çăмăлрах, мĕншĕн те­сен ун чухне тĕплĕн шухăшлама май пур. Пупленĕ чухне вара сăмах­сене çийĕнчех каламалла, çавăнпа йăнăшасси пулать. Кунта эпир пĕр-пĕринпе чăвашла хутшăнатпăр, ан­чах хăшĕ-пĕринпе акăлчанла е эспе­ранто чĕлхипе пуплеме тивет, - ка­ласа кăтартрĕ Арцем.

Вăл Шупашкарта иртнĕ чĕлхе фе­стивальне пĕрремĕш хут килсен Чă­ваш Енпе паллашнă. Çавăн чухне «Хавал» проект ертÿçине Александр Блинова /Алпаруха/ тĕл пулнă.

- Алпарух мана уйлăха пыма йых­равласан: «Кирлех-ши мана чăваш чĕлхи?» - текен шухăш çуралчĕ. Анчах «Хавала» çитсен чунра па­чах урăхла кăмăл-туйăм хуçаланчĕ. Питĕ килĕшрĕ. Çав тери лайăх çын­сем кунта, никам та эрех-сăра ĕçсе айкашмасть, пирус мăкăрлантар­масть. Лăпкă, туслă, пултаруллă, ăслă çынсемпе хутшăнма кăсăклă кăна мар, кăмăллă та. Эпĕ «Хава­ла» пуçтарăнакансене чăваш чĕлхи­не вĕренме пулăшатăп, лекцисем вулатăп. Пĕтĕм заняти чăвашла ир­тет. Паллах, мана кăткăс ыйтусе­не сÿтсе явма çăмăл мар, анчах эпĕ питĕ тăрăшатăп. Вĕренекенсем те ахаль лармаççĕ, кунсерен темиçе çĕнĕ сăмаха ăса хываççĕ. Эппин, «Хавал» чăваш чĕлхишĕн, культу­ришĕн пĕлтерĕшлĕ, - шухăшне па­лăртрĕ нумай чĕлхе пĕлекенскер.

Ют чĕлхе вĕренни ăс-тăна пуян­латма кăна мар, пурнăçа улăштар­ма та пултарать иккен. Çак кăсăкла­ну Арцема мăшăр тупма пулăшнă. Мĕнле майпа-ха? Вăл Ижевска ко­мандировкăна кайсан унпа паллаш­нă. Евгения та ют чĕлхесемпе кăсă­кланать, общество ĕçĕсенче тăтă­шах палăрать. Пĕлтĕр Удмурт Ре­спубликин пики «Хавал» проекта хутшăннă, кăçал та вăл унта килнĕ.

- Арцем Федоринчикран «Ха­вал» пирки пĕлтĕм. Манăн та тă­ван тăрăхра удмурт чĕлхине вĕрен­ме пулăшакан лагерь йĕркелес шу­хăш тĕвĕленчĕ. Çакна Арцемпа сÿтсе яврăмăр, вăл мана нумай пу­лăшрĕ. Проекта пуçарма çăмăл пул­марĕ. Александр Блиновпа та Ин­тернет урлă çыхăнса канашларăм. Анчах сăмахпа кăна каласа кăтар­тни çителĕклĕ-и? Куçпа курнине нимĕн те çитмест паллах. Çавăнпа «Хавал» лагере çитсе курма палăр­трăм. Кунта çĕннине нумай пĕлтĕм, майĕпен чăваш чĕлхине те вĕре­нетĕп. Сасăсем, сăмахсем, пусăм­сем - хăйне евĕрлĕ, хальччен ун пек­кине илтмен эпĕ. Удмурт тата чăваш чĕлхисенче пĕр евĕрлĕ икçĕр ытла сăмах иккен. Анчах мана, хамăн тă­ван чĕлхене те лайăх пĕлменскере, чăвашла калаçма ансат мар. Уйрă­мах «йытă» сăмаха ниепле те тĕрĕс калаймастăп. Пиллĕкмĕш кунхине кăштах чăвашла ăнланма пуçларăм, ку та маншăн пысăк çитĕнÿ, - каласа кăтартрĕ Евгения Лекомцева. Лара- тăра пĕлменскер Ижевскра удмурт чĕлхине аталантарас тĕлĕшпе çанă тавăрса ĕçлет. Юлашки икĕ çулта удмурт чĕлхин лагерьне ертсе пы­рать. Çав вăхăтрах 36 çулти хĕрарăм фрилансерта та тăрăшать, килтен тухмасăрах Интернет урлă ĕçлет. Евгения видеосюжетсем ÿкерме, вĕсене монтаж тума ăста.

- Тăван чĕлхе майĕпен пĕтсе пыни пăшăрхантарать. Пирĕн респу­бликăра удмуртла калаçакансем са­халлансах пыраççĕ, ачасем чĕлхене пачах пĕлмеççĕ. Чăваш Енре ку енĕ­пе лару-тăру аванрах, шкулта чăваш чĕлхипе литературине вĕрентеççĕ. Эпĕ йĕркеленĕ çуллахи шкул пу­лăшнипе удмурт чĕлхи çĕнĕрен вăй илессе шанатăп, - пăшăрханса калаçрĕ Евгения.

Тĕлĕнмелле пултаруллă çын­сене пуçтарнă «Хавал»! Вĕсем ют чĕлхене вĕренес тесе тĕнче хĕрри­не те çитме хатĕр вĕт. Масая Сещи­мо ав Японирен вĕçсе килнĕ. Хăй вы­рăсла пĕр-икĕ сăмах çеç пĕлет, ыт­тисемпе эсперантăлла е акăлчан­ла хутшăнать. 31 çултискер Япони­ри пĕр пĕчĕк хулара компьютер ад­министраторĕнче вăй хурать. Мĕн хистенĕ-ха ăна Чăваш Ене кил­ме? Куçаруçă пулăшнипе Масаяпа калаçу аванах сыпăнчĕ.

- Эпĕ çул çÿреве тухма, ют чĕлхе­сене вĕренме кăмăллатăп. Нума­ях пулмасть финн-угор ушкăнĕнчи чĕлхесемпе интересленме тытăн­тăм, удмуртла вĕрентĕм. «Хавала» мĕнле лекрĕм тетĕр-и? Мана Аспа­рух лекци вуламашкăн йыхравларĕ. Атăлçи регионĕсенче мĕнле халăх­сем пурăннине тĕпчеме пуçласан чăвашсем пирки пĕлтĕм. Çакăнтан пуçланчĕ те ку чĕлхепе кăсăкла­насси. Ăна вĕренме çăмăлах мар, мĕншĕн тесен яппун алфавитĕнче «л» сас палли çук. Кунта манăн тÿрех вырăс тата чăваш чĕлхисене вĕрен­ме тивет. «Л» «р» сасă евĕр илтĕнет пек туйăнать, çавăнпа хăш-пĕр сăма­ха ăнланма йывăртарах. Тĕслĕхрен, «алă» сăмаха «арă» пек илтетĕп. Тата чăвашла вĕренмешкĕн эспе­ранто чĕлхипе çырнă кĕнеке çукки кулянтарать. Эсперанто - халăхсе­не туслашма пулăшакан чĕлхе, унпа усă курса эпĕ ыттисене ăса хывая­тăп. Тен, каярахпа кун пек кĕнекене хамах çырса хатĕрлĕп, - шухăшне пĕлтерчĕ самурайсен çĕршывĕнчен çитнĕ çамрăк. Тăрăшуллăскер кĕске вăхăтрах чăвашла вулама вĕренни­не мухтамалла. «Чарлан» хушма ят та Масая çул çÿреме юратнине палăртать. Вăл вуланă пĕрремĕш вырăсла кĕнеке те «Чарлан» ятлă пулнă-мĕн.

- Кунта пĕчĕк ачасем те чăваш­ла пуплени питĕ савăнтарчĕ. Уд­мурт Республикинче шăпăрлансем вырăсла çеç калаçаççĕ. Японире те кун пек йывăрлăх çук мар. Майĕ­пен вырăнти чĕлхесем яппун чĕлхи­пе хутăшаççĕ, чылай сăмах манăçа тухнă ĕнтĕ. Чăваш тата яппун чĕлхи­сенче пĕрпеклĕх пурри тĕлĕнтерчĕ. Тăван тăрăха таврăнсан юлташсене çак çул çÿрев пирки каласа кăтартăп, Японири эсперанто институчĕ валли тĕплĕ отчет çырăп. Чăваш халăхĕ, чĕлхи пирки информаци сарас енĕпе ĕçлĕп, - çапла палăртрĕ çитес çул та «Хавала» килме тĕллевленĕ кач­чă. Масая Японири эсперанто çам­рăкĕсен организацине ертсе пырать, вĕсем хаçат та кăлараççĕ.

- Яппунсем пирĕн кăларăмра Чă­ваш Енри çул çÿрев пирки пичет­леннĕ статьяна кăсăклансах вулĕç, - çирĕплетсех пĕлтерчĕ каччă.

«Хавал» лагере виççĕмĕш хут килнĕ Томас Файдер чăваш чĕлхи­не хăйĕн тăван чĕлхи пекех юратать. Вăл вулама та, çырма та тахçанах хăнăхнă. Калаçасси çеç кăштах «ук­сахлать».

- Çуллахи шкул пĕр эрнене çеç тă­сăлни маншăн сахал. Кунта эпĕ чă­вашла пуплетĕп, вăл чĕлхене ата­лантарма пулăшать. Анчах хамăр па­тра çакна тума май çук. Пур чĕлхе те - пысăк пуянлăх. Сахал йышлă халăх­сен чĕлхи питĕ кăсăклă, вĕсене çухат­малла мар, - терĕ ултă чĕлхе пĕле­кен, Люксембургран çитнĕ Томас.

Лагерьте тĕнчен тĕрлĕ кĕтесĕ­нчен пуçтарăннă çамрăксем чăваш­ла вĕренме ăнтăлаççĕ. Вĕсенчен те­при - Александр Ковалев. 24 çулти яш шкултан вĕренсе тухнă хыççăн чăваш чĕлхипе кăсăкланма тытăн­нă. Ахальтен мар. Унăн ашшĕ - чă­ваш. Вăл тăван чĕлхепе пуплени­не ăнланнă-ха, анчах хăй калаçма пĕлмен. Вĕсем Новосибирск ху­линче тĕпленнĕ. Сашăн асламăшĕ­пе аслашшĕ те - чăваш, Чуваши ятлă ялта кун кунлаççĕ. Пĕчĕк чух­не унта тăтăшах кайса çÿренине аса илчĕ яш.

- Атте çуралнă ялта пурте чăваш­ла пуплеççĕ. Малтан хам тĕллĕн, Интернет пулăшнипе, чăвашла вĕренме шухăшларăм. Анчах унта информаци çителĕксĕр. Юрать, пĕр соцсетьре «Хавал» ушкăн пур­ри пирки пĕлтĕм. Акă халĕ эпĕ кун­та çитрĕм. Сăмахсене тĕрĕс кала­ма вĕрентекенсем пурри паха. Акăл­чанпа чăваш чĕлхисене танлаштар­сан, иккĕмĕшĕ чылай çăмăлрах. Сас паллисем уççăн илтĕнеççĕ, мĕнле çырнă - çаплах вуланаççĕ, - хав­халанса калаçрĕ яш. - Манăн чă­ваш чĕлхине аталантарма пулăшас килет. Тен, çакна юрă-кĕвĕ урлă пурнăçламалла?

Мусăкçа вĕренекен Алексан­дрăн чăваш юрăçипе Владимир Ян­тушпа тĕл пулнă хыççăн çак шухăш тĕвĕленнĕ. Анчах ку тĕлĕшпе унăн чылай ыйту çуралнă.

- Хальхи чăваш юррисене итле­сен çапларах пĕтĕмлетÿ патне пыр­са тухрăм: вĕсене хăйне евĕрлĕх çитмест. Мĕншĕн юрăсен тĕрлĕ стильлĕ, жанрлă пулас мар? Клас­сикăран пуçласа «йывăр» кĕвĕ та­ранах усă курма пулать-çке. Паха аранжировка кирлĕ. Тĕнче шайне тухнă чăваш юррисем ытти халăха пирĕн чĕлхепе кăсăкланма хистĕç, - шухăшне пĕлтерчĕ çамрăк. Малаш­нехи плана палăртнă ĕнтĕ вăл: юрă- кĕвĕпе ĕçлекен чăвашсемпе çыхăн­са пĕрлехи проект пуçарасшăн. Мĕнех, ÿркенмен çын сăрт-тăва та тепĕр майлă çавăрать.

Нина ЦАРЫГИНА («Çамрăксен хаçачĕ», 2017.07.20)